نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد تاریخ، محقق حقوقی، سازمان اوقاف و امور خیریه، تهران، ایران

چکیده

در مشهد، سلسله‌های مختلفی از ساداتِ باسابقه زندگی می‌کردند که به مرحله اجتهاد رسیده بودند. منابع رجالی حاکی از این است، تعدادی از علمای مشهد که تحصیلات دینی را در این شهر آغاز و برای ادامه تحصیل به اصفهان و عتبات عالیات سفر کرده بودند، پس از مراجعت، همانند مجتهدان معروف دورة قاجار مورد رجوع مردم قرار داشتند. هدف از پژوهش حاضر، انتشار تصویری و نسخة مصحح اسناد مشهد در دورة قاجار است که چشم‌انداز نسبتاً قابل­قبولی برای مطالعات سندشناسی در این شهر فراهم آورده است. موضوع این است که آیا بر پایه این اسناد می‌توان زمان تقریبی ثبت‌اسناد در مشهد و سبکی خاص در سندنویسی این شهر مطرح نمود؟ این نوشتار با استناد به منابع دست‌اولِ آرشیوی و کتابخانه‌ای به‌صورت توصیفی-تحلیلی نگارش یافته است. یافته‌ها و نتایج پژوهش بیانگر جایگاه ممتاز خاندان میرزا معصوم رضوی در تصدیق منحصربه‌فرد و ثبتِ ‌اسنادِ شرعی مشهد در دورة قاجار است. این نوشتار نقش سلسلة سادات رضوی در تصدیق و ثبت‌اسناد مشهد در دورة قاجار، خصوصاً پیدایش سجل‌نویسی دوگانه و پیش‌قدمی سلسله‌ای از سادات رضوی را بررسی می‏کند. این علما مجتهدان عمدتاً تحصیلات خود را در مشهد انجام و برای تکمیل آن به عتبات عالیات یا اصفهان مهاجرت کرده بودند. این افراد سجلاتشان را در انتهای حاشیه راست و عمود بر بدنه (نوشته اصلی) سند می‌نوشتند. آنان به این کار اکتفا نکردند و شگرد سجل دوگانه را ابداع کردند. افراد معینی از سلسله که متصدی امور شرعی بودند در سمت چپ سجلشان، جملاتی فشرده، حداقل دو الی چهار کلمه‌ای، عمدتاً به زبان عربی می‌­نوشتند. نشانه‌هایی وجود دارد که آشکار می‌سازد در 1280ق. میرزا احمد رضوی رَویّة ثبتِ ‌اسنادِ شرعی در محکمة خود را معمول ساخت.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Exploring the Approach of Three Generations of Descendants of Mirza Masoum Razavi to Shari’a Documents: From the Continuation of Double Registration to Registering Shari’a Documents in Mashhad in Qajar Era

نویسنده [English]

  • OMID REZAEI

MA in History, Law researcher, Endowment and Charity Affairs Organization, Tehran, Iran

چکیده [English]

Many descendants of reputed Sadats lived in Mashhad who reached ijtihad. Rajali sources (i.e., sources on science of narrators) show that some of religious scholars of Mashhad who started their education in Mashhad but migrated to Isfahan and Atabat Aliyat, when returned, people referred to them -just like the famous Mujtahids of Qajar era. The purpose of this study was to provide readers with a clear picture and the edited version from the documents of Mashhad in Qajar era that has given us an acceptable vision for document studies of the city. The question is: using the documents, can we introduce an approximate time for document registration in Mashhad and a specific style of document writing of this city? The descriptive-analytical study used archived primary library sources. The results show the sublime position of Mirza Masoum Razavi’s descendants in specific authentication and registration of Shari’a documents in Qajar era. The study explores the role of Sadat Razavi’s dynasty in authentication and document registration in Mashhad in Qajar era, specially the emergence of double registration and the pioneering of one of the dynasties of Sadat Razavi. Generally these mujtahids started their education in Mashhad but migrated to Isfahan or Atabat Aliyat to complete it. They wrote their records on the lower right of the page and perpendicular to the main body (main text). They also invented double registration. Certain people of the dynasty who were registrar of religious issues, wrote concised sentences including at least two to four words in left side of the record, in Arabic language most of the time. Some documents reveal that Mirza Ahmad Razavi made common the shari’a documents registration in his court in 1280 AH.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mashhad
  • Qajar era
  • Sadat Razavi
  • Mujtahids
  • Registration
  • Document Registering
منابع
اسناد شرعی قاجاری در خاندان میر محمدجعفر رضوی. (1392ش). به‌کوشش محمدحسین سلیمانی. قم: مجمع ذخائر اسلامی.
اسناد محکمه سید صادق طباطبائی سنگلجی مجتهد عصر ناصری مربوط به سال‌های 1284-1285ق. (1387ش). به‌کوشش امید رضائی. تهران: آبی.
اسناد و موقوفات مدارس تاریخی حوزۀ علمیۀ مشهد. (1388ش). به‌کوشش محمد پسندیده. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن. (1395ش). علمای عهد ناصرالدین‌شاه قاجار. به‌کوشش ناصرالدین انصاری قمی با حواشی آیت‌الله شبیری زنجانی و حسین محبوبی اردکانی. قم: مؤسسه کتاب­شناسی شیعه.
بیست وقف­نامه از خراسان. (1388ش). به‌کوشش رضا انزابی‌نژاد و همکاران. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
جعفری لنگروی، محمدجعفر. (1395ش). مبسوط در ترمینولوژی حقوق. ج3.تهران: گنج دانش.
جواهری، مریم. (1395ش). پژوهشی در عقدنامههای ازدواج دورۀ قاجار. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
رضایی‌برجکی، اسماعیل. (1393ش). دائره‌المعارف آستان قدس رضوی. ج1. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
راث، ایبراهام سشورات. (1396ش). عاملیت مشترک. ترجمه مریم خدادادی. تهران: ققنوس.
رضایی، امید. (1381ش). «بررسی رونوشت‌های وزارت معارف و اوقاف از اصل وقف‌نامه‌ها». وقف میراث جاویدان.(شماره 38)، 94-87.
رضایی، امید. (1385ش). «آقا سید صادق مجتهد سنگلجی و نوشتجات شرعیه». وقف میراث جاویدان.(شماره56)، 68-57.
رضایی، امید. (1386ش الف). «جایگاه خاندان بهبهانی در تولید و ثبت نوشتجات شرعی دوره قاجار». وقف میراث جاویدان. (شماره57)، 55-44.
رضایی، امید. (1386ش ب). «بررسی و تحلیل مهرهای بی‌یادداشت در قباله‌های دارالعلم شیراز». وقف میراث جاویدان. (شماره۶۰)، 38-۲۶.
رضایی، امید. (۱۳۸7ش الف). «ولات بنی‏اردلان و قبالجات کردستان». وقف میراث جاویدان. (شماره ۶1)، 55-46.
رضایی، امید. (۱۳۸7ش ب). «ثبت واخراج قباله‌های 1274ق.».وقف میراث جاویدان. (شماره ۶3)، 35-12.
رضایی، امید. (1387ش پ). درآمدی بر اسناد شرعی دورة قاجار. ژاپن: مؤسسه مطالعات زبان‌ها و فرهنگ‌های آسیا و افریقا دانشگاه مطالعات خارجی توکیو.
رضوی، محمدباقر. (1384ش). شجره طیبه. به‌کوشش سید محمدتقی مدرس رضوی. با بازنگری سید مهدی سیدی. مشهد: آهنگ قلم.
رضوی، محمدباقر. (1352ش). شجره طیبه. به‌کوشش سید محمدتقی مدرس رضوی. بی‌جا: چاپخانه حیدری.
سلیمانی، محمدحسین. (1392ش). «دارالشرع مشهد در دورۀ قاجار و بررسی چند سجع مهر»، پیام بهارستان. (شماره۲۱)، 223-۲۱۱.
سلیمانی، محمدحسین. (۱۳۹۳ش). «ساختار دارالشرع و سازوکار تحریر اسناد شرعی». کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. (شماره۱۹۲)، 49-45.
شهیدی، حمیده. (1398ش).اسناد ماندگار، گزیدهای از اسناد نفیس کتابخانه آستان قدس رضوی. مشهد: سازمان کتابخانه موزه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی.
صدرزاده افشار، سید محسن. (1385ش). ادلة اثبات دعوی در حقوق ایران. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
فاضل‌بسطامی، نوروزعلی. (1393ش). فردوس التواریخ. به‌کوشش سید حمید سیدی و غلامرضا پرنده. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
کریمیان، علی­اکبر. (1378ش). اسناد موقوفات آستان قدس رضوی در هرات (۱۱۸۱-۱۳۶۰ق). تهران: سازمان اسناد ملی، پژوهشکدۀ اسناد.
گنجینۀ اسناد بنیاد ایران­شناسی. (1394ش). به‌کوشش سید محمدصادق ابراهیمیان. تهران: بنیاد ایران‌شناسی.
لیوون، تئوون. (1395ش). آشنایی با نشانه‌شناسی اجتماعی. ترجمه محسن نوبخت. تهران: علمی.
مکالا، سی. بی‌ین (1387ش). بنیادهای علم تاریخ: چیستی و اعتبار شناخت‌ تاریخی. تهران: مرکز.
مدرسی‌طباطبایی، سید حسین. (1387ش). سندیات. نیوجرسی: زاگرس.
مسجد و موقوفات گوهرشاد. (1386ش). به‌کوشش سید مهدی سیدی و همکاران. قم: کومه.
Kondo, Nobuaki. (2017). Islamic law and Socity in Iran, A Social History of Qajar Tehran. London: RoutledgeCurzon.
Werner, Christoph. (2003). “Formal aspects of Qajar deeds of seal”.Persian Documents. Ed. Kondo Nobuaki. London: RoutledgeCurzon.
اسناد
آسا (آرشیو سازمان اوقاف و امور خیریه)
500 خ.ر، 534 خ.ر، 803 خ.ر، ۲۰۴۲ خ.ر، 2077 خ.ر، 2195 خ.ر، 2537 خ.ر، 2575 خ.ر، 3873 خ.ر. 4011 خ.ر.
ساکماق (سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسنادآستان قدس رضوی)
45059، 53316، 53401، 53409، 53546، 72987.