نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مدرس مدعو، گروه هنر، مؤسسه آموزش عالی فردوس، مشهد، ایران

چکیده

با ورود صنعت چاپ سنگی به ایران، پس از تهران و تبریز در سایر شهرهای ایران، چاپخانه‌های سنگی متعددی ایجاد و نخستین چاپخانه سنگی مشهد از سوی آستان قدس رضوی تأسیس شد. از دوره فعالیت (1294-1344ق.) چاپخانه سنگی آستانه بیست‌وهشت کتاب مورد شناسایی قرارگرفته است که در صفحات آغاز و پایان آن‌ها غالباً نام کاتبان قابل‌مشاهده است. هدف پژوهش حاضر با تکیه‌بر روش توصیفی-تحلیلی پاسخ به این پرسش است که با ورود صنعت نوظهور چاپ به مجموعه آستان قدس رضوی، چه تعداد از کاتبانِ فعال در بخش‌های گوناگونِ آستانه به تعامل با این چاپخانه به‌عنوان یکی از بخش‌های فرهنگی نوپا پرداختند و علل همگرایی و واگرایی آنان چه بوده است؟ یافته‌ها مبنی بر مطالعه آرشیوی-اسنادی -فارغ از دیدگاه سبک‌شناسی و زیبایی‌شناسی- حاکی از آن است که از میان کاتبان فراوانِ حاضر در زیرمجموعه‌های اداری-فرهنگی آستان قدس رضوی، مقارن با دوران فعالیت چاپخانه سنگی آستانه، صرفاً تعداد بسیار محدودی به همکاری با این چاپخانه پرداخته‌اند. این همگرایی را می‌توان در راستای علایق شخصی، کسب منافع اقتصادی و سایر موضوعات احتمالی دانست. همچنین واگرایی حجم بسیاری از کاتبان را می‌توان در ساختارِ جدالِ میانِ سنت و تجدد تعریف کرد. به این معنا که فرآیند چاپ سنگی، حجم فراوانی از کتاب را در مدت‌زمان کوتاه و با هزینه‌ای بسیار اندک منتشر می‌ساخت. متعاقباً رشد و گسترش این جریان (تجدد)، موجب کاهش جایگاه کاتبان آستانه (سنت) را به همراه داشت. از این‌رو، واگرایی کاتبان آستانه را می‌توان به‌مثابه عاملی انفعالی در راستای افزایش تولیدات چاپخانه سنگی آستانه و از سویی ایجاد نگرش منفی نسبت به تولیدات این مرکز نزد متولیان فرهنگی آستانه برشمرد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Convergence and Divergence among Active Artists of Astan Quds Razavi and Lithography of the Institution (Case Study: Scribes)

نویسنده [English]

  • Mostafa Shateri

PhD, Visiting Lecturer, Arts Department, Ferdows Institute of Higher Education, Mashhad, Iran

چکیده [English]

As soon as lithography industry entered Iran, many lithography printing houses were established in Tehran, Tabriz, and other cities and the first lithography printing house was founded in Mashhad by Astan Quds Razavi. From the activity period of the AQR’s lithography house (1294-1344 AH), twenty eight books were identified that most of them bear the name of their scribes on the first and last pages. This study that used the descriptive-analytical method aimed to see that when the Astan Quds Razavi entered this new printing industry, how many active scribes of different parts of AQR interacted with this printing house as a burgeoning cultural sector and the reasons of the convergence and divergence among them. The results of exploring the archived documents -apart from the stylistic and aesthetic issues- show that from amongst the many scribes active in the administrative and cultural parts of Astan Quds Razavi, during the activity period of lithography printing house of the institution, a very limited number of them cooperated with this printing house. This convergence is seemingly in line with personal interests, economic benefits, and other possible issues and the divergence of many of the scribes can be interpreted by the help of the conflict between tradition and modernity. That is, the lithography printing produced a big bulk of books in a very short period of time at a very low cost. Consequently, the growth and expansion of this activity (modernism) resulted in a lower status of AQR’s scribes (tradition). Therefore, the divergence among AQR’s scribes can be considered an impeding factor beside the increasing number of productions of AQR’s lithography printing house on the one hand, and making a negative attitude towards the products of this center among the cultural trustees of AQR on the other hand.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Lithography Printing House
  • Astan Quds Razavi
  • Scribes
  • Calligraphers
  • Qajar Period
منابع
اصلانیان، صبوح دیوید. (1399ش). ظهور اولیه چاپ در عصر صفوی: نگاهی نو به نخستین چاپخانه ارمنیان در جلفای‌نو. ترجمه مصطفی لعل شاطری. قم: وراقان.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن. (1362ش). مطلع الشمس. به‌کوشش تیمور برهان لیمودهی. تهران: فرهنگسرا.
افضل‌الملک، غلامحسین. (1389ش). ظفرنامه عضدی. تصحیح محمدرضا قصابیان. مشهد: انصار.
امین­الدوله، فرخ­خان. (1358ش). مجموعه اسناد و مدارک فرخ­خان امین­الدوله. به­کوشش کریم اصفهانیان. تهران: دانشگاه تهران.
بابازاده، شهلا. (1378ش). تاریخ چاپ در ایران. تهران: کتابخانه طهوری.
براون، ادوارد گرانویل. (بی‌تا). تاریخ مطبوعات و ادبیات در دورۀ مشروطیت. ج2. ترجمه محمد عباسی. تهران: معرفت.
بیانی، مهدی. (1363ش). احوال و آثار خوشنویسان. ج1-4. تهران: علمی.
رحمانی، منصور. (1392ش). خوشنویسی در عصر قاجار. تهران: سال.
رضوی، محمدباقر. (1352ش). شجره طیبه: در انساب سلسله سادات علویه رضویه. به­کوشش سید محمدتقی مدرس‌رضوی. تهران: کتابخانه ملی.
سپهر، محمدتقی. (1377ش). ناسخ‌التواریخ. ج1. تصحیح جمشید کیانفر. تهران: اساطیر.
شبلی، احمد. (1381ش). تاریخ آموزش در اسلام: از آغاز تا فروپاشی ایوبیان در مصر. ترجمه محمدحسین ساکت. تهران: فرهنگ اسلامی.
شچگلوا، المپیادا پاولونا. (1388ش). تاریخ چاپ سنگی در ایران. ترجمه پروین منزوی. تهران: معین.
شهری، جعفر. (1376ش). طهران قدیم. ج2. تهران: معین.
طهرانی، آقابزرگ. (بی‌تا). الذریعه الی تصانیف الشیعه. ج9. بیروت: دار الاضواء.
عضدالملک، محمدحسین. (1379ش). طومار عضدالملک. به اهتمام مرکز خراسان­شناسی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.
غلامی‌جلیسه، مجید. (1391ش). «شیوه آموزش خوشنویسی از گذشته تا قاجار». فرهنگ مردم. (شماره 42)، 87-99.
کرمانی، ناظم­الاسلام. (1357ش). تاریخ بیداری ایرانیان. ج1. تهران: آگاه، تهران.
گلشن‌آزادی، علی‌اکبر. (1373ش). صدسال شعر خراسان. به‌کوشش احمد کمال‌پور. مشهد: بنیاد آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی.
لعل‌شاطری، مصطفی. (1397ش). نخستین رویارویی­های هنر عصر ناصری با هنر غرب (موسیقی، نمایش، نقاشی). مشهد: مرندیز.
محبوب‌فریمانی، الهه. (1390ش). تاریخچه کتابخانه آستان قدس رضوی بر پایه اسناد از صفوی تا قاجار. مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
مشار، خانبابا. (1351ش). فهرست کتاب­های چاپی فارسی. ج2. تهران: بی­نا.
ممتحن‌الدوله، مهدی. (1353ش). خاطرات ممتحن‌الدوله. به‌کوشش حسینقلی شقاقی. تهران: امیرکبیر.
مولوی، عبدالحمید. (1353ش). پیش­نویس موقوفات آستان قدس رضوی. ج3. مشهد: آستان قدس رضوی.
هاشمی‌نژاد، علیرضا. (1393ش). سبک‌شناسی خوشنویسی قاجار. تهران: متن.
هروی، محمدحسن. (1350ق). دستور حسن. مشهد: خراسان.
Floor, Willem. (1990). “ČĀP”. Encycloaedia Iranica. Vol 4. New York: Bibliotheca Persica Press.
Green, Nile. (2010). “Stones from Bavaria: Iranian Lithography in its Global Contexts”. Iranian Studies. Vol 43, 305-331.
Marzolph, Ulrich. (2002). “Early Printing History in Iran (1817-1900)”. Middle Eastern Languages and the Print Revolution: A Cross-Cultural Encounter. Westhofen: katalog Gutenberg Museum Mainz, 249-268.
Marzolph, Ulrich. (2007). “Persian Incunabula: A Definition and Assessment”. Gutenberg-Jahrbuch. (Vol 82), 205-220.
Shcheglova, Olimpiada. (1999). “Versions of Persian Manuscripts of Indian Manufacture in the Nineteenth Century”. Manuscripta Orientalia. (Vol 5), 12-22.
نسخ خطی
ابوالفتوح­رازی، حسین بن علی. (1308ق). روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن. کاتب: عبدالرزاق یزدی اردکانی. مشهد.
ابوالفتوح­رازی، حسین بن علی. (1309ق). روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن. کاتب: عبدالرزاق یزدی اردکانی. مشهد.
ابوالفتوح­رازی، حسین بن علی. (1313ق). روض‌الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. کاتب: عبدالرزاق اردکانی یزدی. مشهد.
اثیرالدین­ابهری، مفضل. (1345ق). ایساغوجی. کاتب: عبدالعلی. مشهد.
تفرشی، ابوالحسن. (1314ق). تراپوتیک و دواسازی. کاتب: علی راقم‌مشهدی. مشهد.
راقم‌مشهدی، علی. (بی‌تا). حکایات منظوم. کاتب: علی راقم‌مشهدی. مشهد.
راقم‌مشهدی، علی. (1284ق). گنجینه المعانی. کاتب: علی راقم‌مشهدی. مشهد.
راقم‌مشهدی، علی. (1296ق). نصاب الشعراء. کاتب: علی راقم‌مشهدی. مشهد.
راقم‌مشهدی، علی. (1302ق). زیارات. کاتب: علی راقم‌مشهدی. مشهد.
راقم‌مشهدی، علی. (1310ق). دیوان راقم طوسی. کاتب: علی راقم‌مشهدی. مشهد.
راقم‌مشهدی، علی. (1314ق). دیوان راقم طوسی. کاتب: علی راقم‌مشهدی. مشهد.
راقم‌مشهدی، علی. (1321ق). دیوان راقم طوسی. کاتب: علی راقم‌مشهدی. مشهد.
عاشق‌­اصفهانی، محمد. (1341ق). دیوان عاشق ­اصفهانی. کاتب: عبدالعلی. مشهد.
مجلسی، محمدتقی. (1302ق). روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه. کاتب: عبدالرزاق اردکانی یزدی. مشهد.
چاپ سنگی
آیتی­قائینی، محمدباقر. (1326ق). اکفاء المکائد و اصلاح المفاسد. کاتب: ابن ملاعلی تبریزی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
ابونصر فراهی، مسعود. (1344ق). نصاب الصبیان منتخب. شارح: محمدحسن هروی. کاتب: عبدالعلی. مشهد: بی‌نا.
انصاری، مرتضی. (1295ق). رساله مسئله. کاتب: علی راقم­مشهدی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
انصاری، مرتضی. (1331ق). رساله مسئله. کاتب: محمدحسن نجف‌آبادی اصفهانی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
بدایع‌نگار، فضل‌الله. (1331ق). تاریخ‌نامه ادبی و اخلاقی مستخرج از شاهنامه. کاتب: محمدحسین هروی. مشهد: علمی.
حائری‌مازندرانی، زین‌العابدین. (1331ق). ذخیره‌المعاد. کاتب: محمدحسن نجف‌آبادی اصفهانی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
حسینی‌کاشانی، حسن. (1330ق). تذکره المؤمنین. کاتب: محمدحسن نجف‌آبادی اصفهانی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
حسینی­­ هندی، محمد. (1295ق). البحر الصافی فی شرح الوافی به‌ضمیمه دبستان الشعراء (قصیده الاربعین، لغز ارسل الی یحیی بن احمد الکرمانی، لغز شیخ البهایی، جواب لغز شیخ بهایی). کاتب: ابراهیم بن ابوالقاسم رضوی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
حسینی­­‌هندی، محمد. (1317ق). البحر الصافی فی شرح الوافی به‌ضمیمه دبستان الشعراء (قصیده الاربعین، لغز ارسل الی یحیی بن احمد الکرمانی، لغز شیخ البهایی، جواب لغز شیخ بهایی). کاتب: عبدالحسین بن نصرالله. مشهد: بی‌نا.
حسینی­­ هندی، محمد. (1316ق). رشف العسل و کشف الغزل. کاتب: عبدالرزاق یزدی‌اردکانی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
خراسانی، عبدالجواد. (1311ق). کلیات جودی. کاتب: میرزا طاهر طبیب مشهدی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
خراسانی، محمد هاشم. (1340ق). وسیله الامان من مکائد الشیطان فی حاله الاحتضار. کاتب: محمدحسن نجف‌آبادی اصفهانی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
خراسانی، محمد هاشم. (1340ق). رساله ارث به‌ضمیمه نفقات. کاتب: محمدحسن نجف‌آبادی اصفهانی. مشهد: بی‌نا.
راجی­تبریزی، ابوالحسن. (1313ق). منبه فواد المهتدین. کاتب: علی تبریزی. بی‌جا: چاپخانه استاد عبدالله.
راقم­مشهدی، علی. (1294ق). منتخب القصاید. کاتب: راقم­مشهدی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
زنجانی، عبدالله. (1312ق). نورالمنابر. کاتب: علی راقم‌مشهدی. مشهد: چاپخانه شیخ محمد طهرانی.
شوشتری، جعفر. (1308ق). خصایص الحسین و مزایا المظلوم. ترجمه محمدحسین شریعتمدار تبریزی. کاتب: علی تبریزی. بی­جا: بی‌نا.
شهیدثانی، زین‌الدین. (1321ق). تسلیه العباد (مسکنه الفؤاد). ترجمه اسماعیل مجدالادباء خراسانی. کاتب: عبدالحسین بن نصرالله. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
طباطبایی، مرتضی‌قلی‌. (1343ق). آداب زیاره جامعه کبیره. کاتب: عبدالعلی. مشهد: بی‌نا.
طباطبایی، مرتضی‌قلی. (1344ق). زیارت دوره حرم حضرت رضا(ع). کاتب: عبدالعلی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
عبدالعلی. (1336ق). چهل حدیث در فضائل حضرت علی(ع). کاتب: عبدالعلی. مشهد: بی‌نا.
عرب، سید محمد. (1340ق). تجوید فرهنگ. کاتب: عبدالعلی. مشهد: بی‌نا.
فشارکی، محمدباقر. (1331ق). آداب الشریعه المطهره. کاتب: عبدالرزاق یزدی‌اردکانی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
قاری­عرب، سید محمد. (1341ق). منتخب التجوید. کاتب: عبدالعلی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
قزوینی، ابوالقاسم. (1327ق). نحو دبستانیان. کاتب: عبدالعلی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
مامقانی، محمدحسن. (1312ق). رساله. کاتب: علی تبریزی. بی‌جا: چاپخانه آقا عبدالله.
مجتهدزاده، عبدالحسین. (1332ق). زیارت دوره حرم حضرت ثامن‌الائمه(ع). کاتب: عبدالعلی. مشهد: بی‌نا.
مجلسی، محمدباقر. (1308ق). مشکوه الانوار. کاتب: علی تبریزی. بی­جا: بی‌نا.
مجلسی، محمدباقر. (1332ق). زیارات مأثوره حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع). کاتب: عبدالعلی. مشهد: بی‌نا.
مستوفی­همدانی، اسماعیل. (1317ق). آثار الرضویه من منتخبات‌ الصدیقیه. کاتب: میرزا طاهر طبیب‌ مشهدی. مشهد: چاپخانه شیخ محمد طهرانی.
مشهدی، محمد طاهر. (1317ق). الفیه طبیه. کاتب: میرزا طاهر طبیب مشهدی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
مشهدی­بخارایی، ذوالفقار. (1310ق). نجاه العاصین. کاتب: علی راقم­مشهدی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
ملک‌الحکماء، حسن. (1314ق). رساله طاعونیه. کاتب: میرزا طاهر طبیب مشهدی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
ملک‌الحکماء، حسن. (1314ق). مظفرنامه همایون. کاتب: میرزا طاهر طبیب مشهدی‌. مشهد: چاپخانه شیخ محمد طهرانی.
مهاجرهروی، محمد یوسف. (1324ق). بحرالفوائد (کلیات ریاضی). کاتب: محمدحسین هروی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
موسوی غزنینی کابلی، سید محمد افضل. (1347ق). رساله فی اصول‌الدین و بعض مسائل الارث. کاتب: محمدحسن نجف‌آبادی اصفهانی. مشهد: اتحاد.
میرزای‌گوهری. (1321ق). ذریعه الرضویه. کاتب: عبدالعلی. مشهد: چاپخانه آستان قدس رضوی.
ناشناس. (1327ق). بودجه مدارس خیریه سعادت. کاتب: عبدالرزاق یزدی اردکانی. مشهد: چاپخانه برادران محمدزاده تبریزی، مشهد.
هروی، محمدحسن. (1333ق). تبصره النحو. کاتب: عبدالعلی. مشهد: چاپخانه میرزا آقا طهرانی.
هروی، محمدحسن. (1339ق). انقلاب طوس. کاتب: عبدالعلی. مشهد: بی‌نا.
هروی، محمدحسن. (1341ق). صرف متوسطه. کاتب: ناشناس. تهران: سعادت.
یوحنا. (1307ق). منهاج المناهج. ترجمه حسن ابوالفتوح رازی. کاتب: علی تبریزی. بی­جا: بی‌نا.
نشریات
خورشید. (1325ق). سال 1، شماره 4.
بهار. (1337ق). سال 2، شماره 31.
اسناد
ساکماق (سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی)
1546، ۱۵۵۷، ۱۶۵۷، ۱۶۶۲، 2014، 6337، 6339، ۱۱۹۹۵، ۱۲۰۰۹، ۱۲۱۲۹، ۱۲۴۷۱، ۱۲۴۷۲، 13040، ۱۳۱۳۹، ۱۳۶۵۷، ۱۳۷۰۹، ۱۳۷۴۶، ۱۳۷۸۳، ۱۳۸۴۱، ۱۳۸۸۳، ۱۴۱۷۳، ۱۴۱۷۹، ۱۴۲۹۶، ۱۴۳۵۰، ۱۴۴۱۰، ۱۴۴۴۲، ۱۴۷۰۳، ۱۵۳۹۸، ۱۵۵۲۵، ۱۵۸۱۹، ۱۵۸۵۸، ۱۵۸۹۹، ۱۵۹۹۱، ۱۶۰۰۵، ۱۶۰۲۵، ۱۶۱۲۸، ۱۶۲۰۲، ۱۶۲۴۳، ۱۶۶۰۵، ۱۶۶۲۱، ۱۶۶۵۸، ۱۶۶۷۳، ۱۷۱۹۲، ۱۷۲۶۴، ۱۷۶۱۳، ۱۸۰۰۱، ۱۸۰۰۲، ۱۸۱۹۸، 18263، ۱۸۴۰۸، ۱۸۶۱۷، ۱۸۶۴۵، ۱۸۶۴۸، ۱۸۷۱۱، ۱۸۷۱۳، ۱۸۷۶۲، ۱۹۰۴۸، 19193، ۱۹۷۲۴، ۱۹۶۷۵، ۱۹۶۷۷، ۱۹۶۹۰، ۱۹۷۷۵، ۱۹۷۸۹، ۱۹۷۹۸، 19812، ۱۹۹۵۲، ۲۰۶۹۱، ۲۲۳۹۹، 22917، 22964، ۲۳۵۹۶، ۲۷۷۳۹، ۲۷۸۲۰، ۲۷۸۷۵، ۲۸۰۶۹، ۲۸۱۳۲، ۲۸۳۳۳، ۲۸۴۶۰، ۲۸۵۹۴، ۲۸۶۴۴، ۲۸۶۸۴، ۲۹۲۸۲، ۳۰۴۳۶، ۳۱۸۱۹، ۳۱۸۳۲، ۳۱۸۹۸، ۳۱۹۸۵، ۳۱۹۸۶، ۳۲۲۳۳، ۳۲۲۶۲، ۳۲۴۲۶، ۳۲۴۶۳، ۳۲۵۵۸، ۳۲۶۳۳، ۳۲۸۵۶، ۳۲۹۲۲، ۳۲۹۷۴، ۳۳۲۶۴، ۳۳۳۸۳، ۳۳۴۲۵، ۳۳۴۳۰، ۳۴۶۷۶، ۳۵۰۷۹، ۳۵۲۷۴، ۳۵۳۰۹، ۳۸۱۳۴، ۳۸۴۶۵، ۳۸۵۶۲، ۳۸۵۹۹، ۳۸۵۶۹، ۳۸۶۲۲، ۳۸۷۶۰، ۳۸۸۵۳، ۳۸۸۶۱، ۳۹۰۲۲، ۳۹۲۵۰، ۳۹۵۳۱، ۳۹۷۲۶، ۳۹۷۵۶، ۳۹۸۶۴، ۳۹۹۵۴، ۴۰۲۱۸، ۴۰۲۷۰، ۴۰۳۰۴، ۴۰۴۴۶، ۴۰۴۸۹، ۴۰۶۰۱، ۴۰۶۵۵، ۴۰۶۸۳، ۴۰۷۵۹، ۴۰۹۸۴، ۴۱۰۹۴، 41319، ۴۱۹۰۱، ۴۱۹۱۴، ۴۳۶۳۶، ۴۳۸۳۹، ۴۴۷۹۵، ۴۵۱۴۵، ۴۵۱۴۹، ۵۲۹۷۳، 63798، ۶۳۸۲۹، ۱۰۳۲۲۹، ۱۰۳۷۰۰، ۱۰۴۳۹۶، 105323.