نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

• زهرا فاطمی مقدم ¹
• جمشید نوروزی ²
• نرگس خزاعی ³

¹ دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی،دانشگاه فردوسی مشهد

² دانشیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه الزهرا

³ دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی،دانشگاه الزهرا

چکیده

از دلایل شهرت تاریخی منطقه گناباد، پیشینه طولانی این دیار در زمینه احداث قنات‌ها و اهتمام در نگهداری و بهره­برداری از آن‌ها به‌منظور دایر نگه‌داشتن کشاورزی و باغداری در این سرزمین کویری است. پژوهش حاضر، با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با تکیه‌بر مندرجات اسناد موجود در آرشیو آستان قدس رضوی، به بررسی اقدامات به‌عمل‌آمده برای حفظ ثمردهی شماری از قنات­های موقوفه گناباد در دوران صفویه تا قاجاریه می‌پردازد. مقاله، این پرسش‌ها را موردتوجه قرار داده که متولیان آستان قدس رضوی در مقطع زمانی مذکور چقدر به امر لایروبی به­عنوان اقدام مهم برای حفظ و نگهداری قنات‌های موقوفه گناباد، توجه داشته‌اند؟ و انجام بهینه عملیات لایروبی، مستلزم تمهید چه موارد و به­کارگیری چه عواملی بوده است؟ دستاوردهای این پژوهش، گویای آن است که با وجود فراز و نشیب‌های قرون گذشته، آستان قدس رضوی به‌عنوان متولیِ تعدادی از قنات­های گناباد، برای حفظ کشاورزی منطقه و برقراری بستر اصلی تأمین معیشت مردم، رویه جاافتاده لایروبی قنات‌ها را موردتوجه نسبی قرار داد. همچنین، با پذیرش عملیات لایروبی قنات‌ها به‌عنوان یک کار تخصصی، افزون بر تأمین سرمایه مالی و مدنظر داشتن زمان کافی، از به‌کارگیری نیروی انسانی متناسب و مهیا ساختن ابزارها و وسایل مرتبط غفلت نمی‌شد. بااین‌همه، عواملی همچون اوضاع سیاسی منطقه در آن ایام، چگونگی اجرای ساختار کاری مرسوم برای انجام لایروبی قنات‌ها با محوریت چاه­خویان مجرب، میزان اهتمام در تأمین هزینه‌های لازم جهت دستمزدها و تهیه مصالح مختلف و نحوه تدارک کمی و کیفی ابزارها و امکانات موردنیاز لایروبی، در میزان توجه به لایروبی و چگونگی پیشبرد آن و نیز نتایج آن‌ها مؤثر بود.

کلیدواژه‌ها

• گناباد
• لایروبی قنات
• اسناد آستان قدس رضوی
• صفویه
• افشاریه
• قاجاریه

عنوان مقاله [English]

Exploring the Status of Dredging Endowed Qanats of Gonabad during from Safavid to Qajar Periods using the Documents of Astan Quds Razavi

نویسندگان [English]

• Zahra Fatemimoghadam ¹
• Jamshid noroozi ²
• Narges Khazai ³

¹ PhD student of Iranian Islamic history

² Associate Professor of Alzahra University History Department

³ Doctoral student of Al-Zahra University

چکیده [English]

Among the reasons of historical fame of Gonabad is its long history in constructing qanats and endeavors to keep and exploit them for agriculture and horticulture in this desert region. Taking a descriptive-analytical approach and relying on the documents of Astan Quds Razavi, this study examined the taken measures for keeping the fruitfulness of a number of endowed qanats of Gonabad from Safavid to Qajar period. This study sought to answer the questions: How much did the trustees of Astan Quds Razavi pay attention to dredging as a significant act to maintain the endowed qanats of Gonabad? What measures and factors were required for and optimal dredging? The results showed that despite the ups and downs over the past centuries, Astan Quds Razavi as the trustee of a number of qanats of Gonabad had considered and done dredging the qanats to maintain the agriculture of the region and make the ground for providing the locals’ livelihoods. Moreover, by accepting the dredging operation of qanats as a specialization, the organization has considered providing financial capital, sufficient time, employing specialized manpower, and providing needed tools and equipment. However, some factors have been affecting the level of dredging, the way of performing, and the outcomes, including the political situation of the region at that time, the way of performing the conventional work structure for dredging qanats by skilled and experienced well diggers, the level of providing necessary expenses for wages and materials, and the quality and number of needed instruments and facilities.

کلیدواژه‌ها [English]

• Gonabad
• Qanat Dredging
• Astan Quds Razavi Documents
• Safavid
• Afsharid
• Qajar