پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی

مقاله پژوهشی

نگرشی به مهر زنان با تکیه براسناد آستان قدس رضوی از دوره صفویه تا پهلوی اول

آمنه موسوی

دوره 1، شماره 2 ، اسفند 1401، صفحه 8-35

https://doi.org/10.30481/psa.2023.383251.1018

چکیده

اعتبار سند به برخورداری از مهر در آن‌ است که توسط افراد، در بسیاری اسناد ازجمله اسناد تشکیلات اداری آستان قدس مشاهده می‌شود. این مهرها در طول تاریخ علاوه بر ویژگی‌های هنری، بیان‌کننده جنبه‌های ... بیشتر اعتبار سند به برخورداری از مهر در آن‌ است که توسط افراد، در بسیاری اسناد ازجمله اسناد تشکیلات اداری آستان قدس مشاهده می‌شود. این مهرها در طول تاریخ علاوه بر ویژگی‌های هنری، بیان‌کننده جنبه‌های مختلف اعتقادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است. زنان نیز به‌عنوان قشری از جامعه، دارای مهر بودند‌که مهرهایشان با توجه به جایگاه اجتماعی آنان و در مقایسه با مهر مردان، از ویژگی‌های خاصی برخوردارند. در دوره پهلوی‌که امضا جایگزین مهر شد، زنان و مردانی که سواد خواندن و نوشتن نداشتند، همچنان از مهر استفاده می‌کردند و این روند نیز تاکنون ادامه یافته است. هدف از این پژوهش، شناخت ویژگی‌های مهر زنان به لحاظ ساختاری و محتوایی و مقایسه آن‌ها با مهر مردان، با توجه به موقعیت اجتماعی‌شان و همچنین بررسی مهر زنان شاغل و عوام بر اساس انواع اسناد است. بر این اساس، پژوهش به روش بررسی و تحلیل‌ اسناد خواهد بود. نتایج نشان می‌دهد، اگرچه تا دوره قاجار مهر زنانِ قشر متوسط و پایین به دلایل عدم حضور شرعی و عرفی آنان در ‌اجتماع‌ کمتر و معمولاً به نیابت از مهر وکیل است، اما زنان درباری در هر دوره‌ای همواره یک یا چند مهر داشته‌اند‌ که در برخی از احکام و اسناد ممهور می‌کردند. در زمان قاجاریه با عمومیت یافتن مهر در بین اقشار‌‌جامعه، مهر زنان نیز مقبولیت یافته و تا حدودی هم‌ردیف مهر مردان قرار‌گرفت، اما در مقایسه با مهر مردان برخوردار از تفاوت‌هایی به لحاظ سجع، شکل، تزئینات، محل و نوع سند و حتی میزان اعتباربخشی سند هستند.

مقاله پژوهشی

وضعیت قنات های گناباد در دوران صفویه تا قاجاریه با تکیه بر اسناد آستان قدس رضوی

زهرا فاطمی مقدم؛ جمشید نوروزی؛ نرگس خزاعی

دوره 1، شماره 2 ، اسفند 1401، صفحه 36-59

https://doi.org/10.30481/psa.2023.360495.1016

چکیده

از دلایل شهرت تاریخی منطقه گناباد، پیشینه طولانی این دیار در زمینه احداث قنات‌ها و اهتمام در نگهداری و بهرهبرداری از آن‌ها به‌منظور دایر نگه‌داشتن کشاورزی و باغداری در این سرزمین کویری است. پژوهش ... بیشتر از دلایل شهرت تاریخی منطقه گناباد، پیشینه طولانی این دیار در زمینه احداث قنات‌ها و اهتمام در نگهداری و بهرهبرداری از آن‌ها به‌منظور دایر نگه‌داشتن کشاورزی و باغداری در این سرزمین کویری است. پژوهش حاضر، با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با تکیه‌بر مندرجات اسناد موجود در آرشیو آستان قدس رضوی، به بررسی اقدامات به‌عمل‌آمده برای حفظ ثمردهی شماری از قناتهای موقوفه گناباد در دوران صفویه تا قاجاریه می‌پردازد. مقاله، این پرسش‌ها را موردتوجه قرار داده که متولیان آستان قدس رضوی در مقطع زمانی مذکور چقدر به امر لایروبی بهعنوان اقدام مهم برای حفظ و نگهداری قنات‌های موقوفه گناباد، توجه داشته‌اند؟ و انجام بهینه عملیات لایروبی، مستلزم تمهید چه موارد و بهکارگیری چه عواملی بوده است؟ دستاوردهای این پژوهش، گویای آن است که با وجود فراز و نشیب‌های قرون گذشته، آستان قدس رضوی به‌عنوان متولیِ تعدادی از قناتهای گناباد، برای حفظ کشاورزی منطقه و برقراری بستر اصلی تأمین معیشت مردم، رویه جاافتاده لایروبی قنات‌ها را موردتوجه نسبی قرار داد. همچنین، با پذیرش عملیات لایروبی قنات‌ها به‌عنوان یک کار تخصصی، افزون بر تأمین سرمایه مالی و مدنظر داشتن زمان کافی، از به‌کارگیری نیروی انسانی متناسب و مهیا ساختن ابزارها و وسایل مرتبط غفلت نمی‌شد. بااین‌همه، عواملی همچون اوضاع سیاسی منطقه در آن ایام، چگونگی اجرای ساختار کاری مرسوم برای انجام لایروبی قنات‌ها با محوریت چاهخویان مجرب، میزان اهتمام در تأمین هزینه‌های لازم جهت دستمزدها و تهیه مصالح مختلف و نحوه تدارک کمی و کیفی ابزارها و امکانات موردنیاز لایروبی، در میزان توجه به لایروبی و چگونگی پیشبرد آن و نیز نتایج آن‌ها مؤثر بود.

مقاله پژوهشی

نهری در میان خیابان؛ پیدایی و پایایی نهر خیابان مشهد در آیینۀ تحولات کالبدی تا پایان دورۀ قاجاریه

محمد صادق توسلی رجایی

دوره 1، شماره 2 ، اسفند 1401، صفحه 60-83

https://doi.org/10.30481/psa.2023.387222.1020

چکیده

پژوهش حاضر تلاشی برای توضیح چرایی پیدایش و چگونگی پایایی نهر خیابان مشهد (نهر خیابان علیا و سفلی) حسب ویژگی‌های کالبدی از بدو احداث تا پایان قاجاریه است. نهر خیابان مشهد در پی احداث نخستین خیابان شهر ... بیشتر پژوهش حاضر تلاشی برای توضیح چرایی پیدایش و چگونگی پایایی نهر خیابان مشهد (نهر خیابان علیا و سفلی) حسب ویژگی‌های کالبدی از بدو احداث تا پایان قاجاریه است. نهر خیابان مشهد در پی احداث نخستین خیابان شهر به وسیلۀ شاه‌عباس در دورۀ صفویه پدید آمد. نهر ورای خیابان در خارج شهر نیز امتداد داشت و سرانجام به اراضی حاصلخیز پایین‌دست آن می‌رسید. این پژوهش در شمار جستارهای تاریخی و مهم‌ترین منبع آن اسناد تاریخی و منابع مکتوب است. از این‌رو، تحقیق با ترکیب روش‌های توصیفی و تفسیری ذیل راهبرد تاریخی سامان‌یافته است. همچنین ابزار اصلی‌ در این مقاله سندپژوهی و مطالعۀ کتابخانه‌ای است. این تحقیق نشان می‌دهد احداث نهر از چشمه گیلاس به مشهد از اواخر سدۀ نهم هجری به‌عنوان یگانه انتخاب زمامداران برای تأمین پایدار آب شرب و کشاورزی شهر در‌آمده است. در دورۀ شاه‌عباس نهر جدید با خیابان تازه‌ساخت و یگانۀ شهر ترکیب و وقف‌نامه‌ای جامع جهت تمهید ساز و کار نگهداری مستمر از آن تنظیم شد. اگرچه در ادوار بعد با نقض شرایط وقف‌نامه از زلالی سیال و شکوه کالبدی نهر کاسته شد، اما خیابان که در شرایط نابسامان نقش حریم را برای نهر ایفا می‌کرد، در دوران ثبات نیز بستر احیای مجدد کالبد آن را فراهم می‌نمود.

مقاله پژوهشی

ارزشیابیِ آرشیویِ فیلم

غلامرضا عزیزی

دوره 1، شماره 2 ، اسفند 1401، صفحه 84-102

https://doi.org/10.30481/psa.2023.395001.1023

چکیده

هدف این پژوهش بررسی نحوه عملکرد انواع آرشیوها (آرشیوهای ملی، آرشیوهای سازمانی دولتی-غیردولتی، آرشیوهای تلویزیون و آرشیوهای موضوعی) در خصوص ارزشیابی منابعی است که تحت عنوان کلی فیلم (تصاویر متحرک) قرار ... بیشتر

مقاله پژوهشی

آستان قدس رضوی و نوسازی هویزه (با تأکید بر اسناد و تاریخ شفاهی)

علیجان سکندری؛ غلامرضا آذری خاکستر

دوره 1، شماره 2 ، اسفند 1401، صفحه 103-124

https://doi.org/10.30481/psa.2023.329965.1008

چکیده

آستان قدس رضوی به‌عنوان یک نهاد برخاسته از وقف در راستای اهداف انقلاب اسلامی و با تأکید بر فرهنگ و سیره رضوی توانسته است در عرصه‌های مختلف نقش‌آفرینی کند. مشارکت در دفاع مقدس، از طریق کمک به جبهه‌های ... بیشتر آستان قدس رضوی به‌عنوان یک نهاد برخاسته از وقف در راستای اهداف انقلاب اسلامی و با تأکید بر فرهنگ و سیره رضوی توانسته است در عرصه‌های مختلف نقش‌آفرینی کند. مشارکت در دفاع مقدس، از طریق کمک به جبهه‌های جنگ و حضور کارکنان آستان قدس رضوی در جبهه‌ها گام مهمی در تاریخ و تحولات این نهاد محسوب می‌شود. پس از آزادسازی هویزه در 1361ش، به پیشنهاد تولیت وقت آستان قدس رضوی و بنا به‌فرمان امام خمینی(ره)، نوسازی هویزه به آستان قدس رضوی محول شد. مدیران طرح با توجه به امکانات و نیروی انسانی تلاش داشتند، طبق برنامه زمان‌بندی‌شده نسبت به طراحی و بنای شهری جدید نوسازی را شروع کنند. عملیات نوسازی هویزه در کمترین زمان ممکن و با استفاده از بهترین مصالح و بهره‌گیری از نیروهای متخصص ایرانی، بی‌شک نماد اندیشه جهادی و مدیریت اسلامی در بازسازی مناطق جنگ‌زده تلقی می‌شود. این پژوهش با بررسی مراحل و چگونگی انجام نوسازی هویزه و مشکلات پیش‌رو، درصدد پاسخگویی به این سؤال است که چرا آستان قدس رضوی اقدام به نوسازی هویزه در بحبوحه جنگ تحمیلی نمود و آیا سبک شهرسازی، هویت تاریخی و معماری شهری متناسب با فرهنگ مردم آن منطقه بود؟ تلاش می‌شود با روش توصیفی-تحلیلی و تکیه‌بر اسناد بازسازی هویزه و مصاحبههای صورت گرفته، به این پرسش، پاسخ داده شود.

مقاله پژوهشی

شیوه سازماندهی و نگهداری اسناد دیداری شنیداری (مطالعه موردی: مرکز اسناد آستان قدس رضوی)

حمید ژیان پور

دوره 1، شماره 2 ، اسفند 1401، صفحه 125-149

https://doi.org/10.30481/psa.2023.379385.1015

چکیده

امروزه بسیاری از مراکز مدیریت اسناد و کتابخانه‌ها با مشکلات منحصربه‌فردی در سازماندهی، نگهداری و حفاظت منابع دیداری شنیداری مواجه هستند. متأسفانه در برخی از این مراکز، نگهداری و حفاظت از این مجموعه‌ها، ... بیشتر

مقاله پژوهشی

واکاوی مناسبات ایران و ژاپن در دوره ی پهلوی دوم با تکیه بر برنامه چهارم توسعه(1351-1347ش/1972-1968م)

کیمیا کشتی آرا

دوره 1، شماره 2 ، اسفند 1401، صفحه 150-174

https://doi.org/10.30481/psa.2023.395916.1024

چکیده

سطح مراودات ایران با ژاپن از 1320ش/ 1941م، به دلیل تنشهای ناشی از جنگ جهانی دوم، دستخوش فراز و فرود شد. به همین دلیل پس از خاتمه جنگ، با وجود آن‌که ژاپن در بازیابی قدرت ازدست‌رفته و پیشرفت در ساختار ... بیشتر سطح مراودات ایران با ژاپن از 1320ش/ 1941م، به دلیل تنشهای ناشی از جنگ جهانی دوم، دستخوش فراز و فرود شد. به همین دلیل پس از خاتمه جنگ، با وجود آن‌که ژاپن در بازیابی قدرت ازدست‌رفته و پیشرفت در ساختار اقتصادی-صنعتی در آسیا الگو محسوب میشد، به نسبت سایر کشورها دیرتر وارد عرصه سرمایهگذاری در ایران شد. هرچند مناسبات سیاسی و تجارتی میان دو کشور پس از عقد پیمان صلح تا حدودی بهبود یافت، اما آغاز برنامه چهارم توسعه 1347-1351ش/ 1968-1972م، فرصتی شد تا این کشور جایگاهش را در بازار ایران بیابد. از این‌رو، پرسش پژوهش حاضر این است که با توجه به اهداف و اصول برنامه چهارم توسعه، انتقال صنعت و دانش فنی از ژاپن به ایران به لحاظ کمی و کیفی چگونه بوده است؟ برای یافتن پاسخ، پژوهش به واکاوی انگیزهها، قراردادها، توانمندیها و قابلیتهای هر دو کشور و ارزیابی سطح روابط از جنبه تبادلات اقتصادی و فرهنگی میپردازد. پژوهش با بهرهگیری از اسناد، گزارشهای سازمان برنامه و بودجه، مذاکرات مجلس شورای ملی و مطبوعات با هدف بررسی سیاستهای اقتصادی، این روابط و گسترش مناسبات براساس برنامه چهارم توسعه را به روش توصیفی- تحلیلی مورد ارزیابی قرار میدهد. یافتههای پژوهش نشان میدهد، دلیل تداوم روابطِ دوسویه تلاش دولت ایران و نیاز سازمان برنامه و بودجه، برای خرید تجهیزات، اخذ وام و بهرهگیری از دانش فنی کارشناسان ژاپنی در عرصه تکنولوژی و تمایل ژاپن در تأمین نفت خام و مواد اولیه از ایران و فروش کالا به ایران بوده است.

مقاله پژوهشی

رویکرد دینی نادرشاه و حضور علمای مدرس آستان قدس رضوی

زهرا عبدی

دوره 1، شماره 2 ، اسفند 1401، صفحه 175-196

https://doi.org/10.30481/psa.2023.394859.1022

چکیده

دوره افشاریه و زندیه به‌عنوان یک دوره گذار و کوتاه‌مدت (1135-1210ق) بین دو دوره صفویه و قاجاریه قرارگرفته است. اگرچه تعامل نهاد دین و دولت در دو دوره اخیر به‌صورت حداکثری بود، اما در دوره افشاریه و زندیه ... بیشتر

مقاله پژوهشی

کافه‌های دور شهر؛ چیستی و چالش‌ها با مدیریت شهری،مطالعه موردی: اصفهان در دهه 1320ش

عبدالمهدی رجائی

دوره 1، شماره 2 ، اسفند 1401، صفحه 197-222

https://doi.org/10.30481/psa.2023.398393.1025

چکیده

قهوه‌خانه‌ها یا کافه‌ها از مهم‌ترین پاتوق‌ها (مراکز تجمع افراد) در گذشته بودند. علیرغم مطالعات زیاد اما اطلاعات درباره کافه‌های دور شهر بسیار اندک است. در پژوهش حاضر، این مراکز مهم تجمع و تفریح ... بیشتر

مقاله پژوهشی

بررسی تطبیقی اقدامات اقتصادی ظهیرالاسلام، متولی باشی آستان قدس رضوی (1334-1335ق، 1338-1339ق)

شهین فارابی

دوره 1، شماره 2 ، اسفند 1401، صفحه 223-250

https://doi.org/10.30481/psa.2023.361509.1019

چکیده

بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) به‌عنوان مهم‌ترین کانون اصلی تجمع شیعیان در ایران و تشکیلات عظیم آستان قدس رضوی، همواره فرصتی را برای حکومت‌های شیعی فراهم آورده تا بتوانند با ابراز ارادت قلبی به ائمه اطهار(ع) ... بیشتر بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) به‌عنوان مهم‌ترین کانون اصلی تجمع شیعیان در ایران و تشکیلات عظیم آستان قدس رضوی، همواره فرصتی را برای حکومت‌های شیعی فراهم آورده تا بتوانند با ابراز ارادت قلبی به ائمه اطهار(ع) با مدیریت شایسته خدمت‌رسانی به زائران و تمشیت امور مجموعه، مشروعیت حکومت را در جامعه حفظ و استمرار بخشند. بنابراین، اداره و مدیریت صحیح امور آستان مقدس و تشکیلات مربوطه، از اولویت‌های حاکمان حکومت‌های شیعی ازجمله پادشاهان قاجار بود. پژوهش حاضر با تکیه‌بر اسناد دستوری و مکاتبه‌ای با رویکردی تطبیقی، به بررسی اوضاع اقتصادی آستان قدس رضوی در اواخر عصر قاجار به تولیت ظهیرالاسلام (داماد مظفرالدین‌شاه) و عملکرد اقتصادی ایشان اختصاص دارد که تاکنون کمتر موردتوجه محققان قرارگرفته است. او در دو دوره به ترتیب از 1334-1335ق و 1338-1339ق، از سوی احمدشاه قاجار، مدیریت این مجموعه را بر عهده داشت و با چالش‌‌های مختلف مالی ازجمله مشکل املاک اجاره‌ای آستانه و غیره مواجه شد. یافته‌های پژوهش پس از بررسی تطبیقی دو دوره تولیت ظهیرالاسلام نشان می‌دهد که اقدامات اقتصادی او در دور دوم تولیت، با وجود تلاش‌های گسترده‌تر نسبت به دور قبل، به علت ازهم‌گسیختگی ساختار سیاسی و ناکارآمدی تشکیلات اداری اواخر عصر قاجار و عدم همکاری و هماهنگی لازم میان آستان قدس رضوی و ادارات مرتبط با آن و عدم موفقیت در اجرای عملی نظام‌نامه اقتصادی پیشنهادشده از سوی ظهیرالاسلام و از همه مهم‌تر، کاهش اجاره‌های نقدی و جنسی املاک موقوفه استیجاری، موجب کمبود بودجه لازم برای تأمین مخارج بخش‌های مختلف آستانه شد و نتوانست منشأ تغییرات اقتصادی اثرگذار و ساماندهی امور تشکیلات آستان قدس رضوی گردد.

پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی

مقالات آماده انتشار

شماره جاری

دوره 1 (1401)

دوره 4 (1397)

دوره 3 (1394)

دوره 2 (1393)

دوره 1. (1391)

دوره و شماره: دوره 1، شماره 2، اسفند 1401، صفحه 1-250 (سال اول، شمارهٔ دو، دورهٔ جدید(نشر الکترونیک)، پاییز و زمستان 140)

نگرشی به مهر زنان با تکیه براسناد آستان قدس رضوی از دوره صفویه تا پهلوی اول

چکیده

وضعیت قنات های گناباد در دوران صفویه تا قاجاریه با تکیه بر اسناد آستان قدس رضوی

چکیده

نهری در میان خیابان؛ پیدایی و پایایی نهر خیابان مشهد در آیینۀ تحولات کالبدی تا پایان دورۀ قاجاریه

چکیده

ارزشیابیِ آرشیویِ فیلم

چکیده

آستان قدس رضوی و نوسازی هویزه (با تأکید بر اسناد و تاریخ شفاهی)

چکیده

شیوه سازماندهی و نگهداری اسناد دیداری شنیداری (مطالعه موردی: مرکز اسناد آستان قدس رضوی)

چکیده

واکاوی مناسبات ایران و ژاپن در دوره ی پهلوی دوم با تکیه بر برنامه چهارم توسعه(1351-1347ش/1972-1968م)

چکیده

رویکرد دینی نادرشاه و حضور علمای مدرس آستان قدس رضوی

چکیده

کافه‌های دور شهر؛ چیستی و چالش‌ها با مدیریت شهری،مطالعه موردی: اصفهان در دهه 1320ش

چکیده

بررسی تطبیقی اقدامات اقتصادی ظهیرالاسلام، متولی باشی آستان قدس رضوی (1334-1335ق، 1338-1339ق)

چکیده